Weinig regisseurs slagen erin zo treffend het collectieve geheugen te verbinden met persoonlijke ervaringen als Pawel Pawlikowski. Met zijn zwart-witfilms Ida en Cold War toont de Poolse regisseur dat gebeurtenissen die ogenschijnlijk het individuele leven overstijgen, zoals de Holocaust en de Koude Oorlog, steeds bestaan uit particuliere verhalen.
Wereldschokkende gebeurtenissen zoals oorlogen hebben volgens de Poolse cineast Pawel Pawlikowski een blijvende impact op de levens van gewone mensen. Op dat van de muzikanten uit Cold War, die hun artistieke vrijheid opofferen voor veiligheid en een carrière ten dienste van de communistische overheid. En op dat van Ida, de non die in de gelijknamige film haar klooster verlaat op zoek naar haar roots.
In een voor hem typische, sobere stijl toont Pawlikowski dat de gedeelde herinnering niet los staat van de persoonlijke, het geschiedenisboek niet van de anekdote.
Echo’s van het verleden
Met Ida keerde Pawlikowski na eigentijdse, internationale films als My summer of love (met Emily Blunt) en The woman in the fifth (met Ethan Hawke) terug naar het Polen van zijn kindertijd. Tijdens het communistische regime, dat het land na de Tweede Wereldoorlog beheerste, wil de jonge Ida haar leven in dienst stellen van het hogere doel en toetreden tot een katholiek klooster. Wanneer de novice haar verplicht eerst haar door de oorlog sterk uitgedunde familie op de hoogte te stellen, begint ze aan een lange en emotionele roadtrip. Een die haar niet alleen doorheen het Poolse platteland voert, maar ook door haar eigen familiegeschiedenis.
In een voor hem typische, sobere stijl toont Pawlikowski dat de gedeelde herinnering niet los staat van de persoonlijke, het geschiedenisboek niet van de anekdote.
Zorgvuldig bouwt Pawlikowski een verhaal op dat betekenis krijgt door wat op de achtergrond sluimert maar amper benoemd wordt. Het verleden dat het heden meer en meer vormgeeft – de Koude Oorlog en het Stalinisme, en de Tweede Wereldoorlog met de Holocaust die daaraan vooraf gingen – echoot in alle facetten van het verhaal, maar wordt nooit expliciet besproken. Door de geschiedenis leert Ida zichzelf kennen.
Naar de overkant
Met Cold War eert Pawlikowski een soortgelijke filosofie, maar verlegt hij de focus naar de Koude Oorlog, die zich tussen de jaren 1940 en 1960 voltrok. Hij laat zich inspireren door het liefdesverhaal van zijn ouders – door hun spel van aantrekken en afstoten, niet door bindingsangst maar door het IJzeren Gordijn. In die verdeelde wereld vindt dirigent Wiktor in de jongere Zula niet alleen een nieuwe ster voor zijn reizend koor, maar ook de liefde van zijn leven.
De schoonheid van zijn historische drama’s schuilt niet in allerlei artistieke toevoegingen maar in eliminatie.
Wanneer het regime hem verplicht pro-Stalinistische propaganda te infiltreren in zijn concerten – de meisjes dansen folklore rondedansen in traditionele klederdracht terwijl ze meerstemmig de Poolse leiders bezingen – is voor Wictor de maat vol. Samen met Zula beslist hij de grens over te steken. Door de metafoor van ‘de overkant’ subtiel door te trekken geeft hij diepgang aan het complexe liefdesverhaal.
Kunst van het weglaten
Om het historisch bewustzijn van Cold War en Ida te versterken kiest Pawlikowski voor zwart-witbeelden. Zo creëert hij een meditatieve visuele stijl die sterk inzet op eenvoud en realisme, maar daardoor niet zonder meer stijlloos is. In Ida gebruikt hij een krap, vierkant kader en een statische camera. Net als in Cold War, dat niet alleen qua verhaal maar ook qua beeldvorming wat toegankelijker is, blinkt hij uit in prachtige composities. Elk beeld is zorgvuldig uitgedacht, samengesteld en vastgesteld.
Zijn cinema is daardoor tegelijkertijd organisch en theatraal. Hij streeft een geësthetiseerde soberheid na die hij bij momenten zo doordrijft dat ze niet onopvallend wordt maar juist in het oog springt. Net zoals Robert Bresson, met wie de Poolse regisseur vaak vergeleken wordt, blinkt hij uit in de kunst van het weglaten.
De schoonheid van zijn historische drama’s schuilt niet in allerlei artistieke toevoegingen maar in eliminatie. Zo reflecteert de vorm van Pawlikowski’s films het verlangen van zijn personages: een verlangen naar eenvoud en een haast religieuze zuiverheid, naar een leven dat grenzen van tijd en ruimte overstijgt.
Zowel 'Ida' als 'Cold war' kun je momenteel bekijken op het platform Mubi. .
Genoten van dit artikel? Neem een jaarabonnement op Humbug en ontvang elk kwartaal een oogstrelend magazine in je bus. Zo maak je meteen ook onafhankelijke filmjournalistiek mogelijk.