Het Zomerfilmcollege viert van 22 tot en met 28 augustus zijn 50ste verjaardag. Dat doet het door in het werk van de vroeg gestorven Nicholas Ray te duiken en films als They live by night en Bigger than life opnieuw te vertonen. Ook vandaag kunnen deze Amerikaanse filmklassiekers een nieuwe generatie filmliefhebbers bekoren.
Als er één rode draad doorheen het boeiende oeuvre van Nicholas Ray loopt, dan is het wel ‘s mans empathie voor kwetsbare, al dan niet opstandige outcasts die zich misbegrepen voelen. Hoewel hij uiteenlopende genres verkende (van pessimisme doordrongen film noirs, hard-boiled gangster- en oorlogsfilms, epische superproducties), blijft de regisseur het best herinnerd om twee films die hij halverwege de jaren 1950 draaide: de atypische lowbugetwestern Johnny Guitar en Rebel without a cause, het postume afscheid van method-tieneridool James Dean.
Toch liet Ray zich al veel eerder opmerken, toen de debuterende cineast in 1948 Edward Andersons roman Thieves like us als They live by night verfilmde.
Tortelduifjes op de vlucht
They live by night krijgt vaak het etiket van film noir opgekleefd, maar bevat eigenlijk weinig van deze gebruikelijke kenmerken. Veeleer is Rays film het prototype van het couple on the run-genre, een subcategorie van de misdaadfilm. Het gedoemde liefdespaar dat op de vlucht slaat, zit als een klassiek gegeven gebeiteld in de filmgeschiedenis. Het is een dankbaar motief met een lange traditie, die teruggaat tot D.W. Griffiths Scarlet days uit 1919, floreerde in de jaren 1960 en 70 met Bonnie and Clyde en Badlands, en daarnaast ook moderne varianten voortbracht als bijvoorbeeld Ain’t them bodies saints of het brandend actuele Queen & Slim.
Het gedoemde liefdespaar dat op de vlucht slaat, zit als een klassiek gegeven gebeiteld in de filmgeschiedenis.
Ray richt zijn camera op Bowie (Farley Granger), een naïeve knul die na een straf van zeven jaar ontsnapte uit de cel. Hij hoopt zijn onschuld te kunnen bewijzen en van zijn herwonnen vrijheid te genieten, maar komt in nauwe schoentjes terecht als hij door enkele kompanen onder druk wordt gezet om een bankoverval te plegen.
Nicholas Ray benutte veel van zijn eigen levenservaring om de film te stofferen. Want al wordt het tijdskader waarin het verhaal speelt nooit vermeld, They live by night baadt duidelijk in de donker romantische sfeer van de jaren 1930 – de tijd dat Ray zijn twintigerjaren beleefde. Om deze film te maken, moesten er eerst wel wat watertjes doorzwommen worden. Zo kreeg Ray niet alleen veel tegenstand van de studiobonzen te verwerken, ook lag de cineast in de clinch met de censor. De studio keek bovendien aan tegen een verlies en wist blijkbaar niet goed wat met de film aan te vangen. Hierdoor bleef They live by night destijds twee jaar op de planken liggen. Het is een wonder dat de toen onervaren Ray de volledige controle over de film wist te behouden.
Neurotische tiran
Enkele jaren later kwam hij met Bigger than life, een controversieel meesterwerk dat Ray baseerde op een artikel dat Berton Roueché voor The New Yorker schreef. Bigger than life was een van de eerste Hollywoodfilms over medicijnenverslaving en werd uitgebracht in de periode dat de box office beheerst werd door spektakelfilms die experimenteerden met de nieuwste technologische middelen. Een gedurfde zet die Jean-Luc Godard, de grondlegger van de Nouvelle Vague, wel wist te smaken. Hij noemde Rays film één van de tien beste Amerikaanse geluidsfilms aller tijden.
Bigger than life speelt in het kleinsteeds Amerika, tegen de achtergrond van het Eisenhower-tijdperk. James Mason is grandioos als Ed Avery, een leerkracht van middelbare leeftijd die een tweede job aanneemt om de eindjes aan elkaar te knopen. Als Ed geveld wordt door zware pijnaanvallen en black-outs, stellen de artsen bij hem een zeldzame ontsteking in de aderen vast. Ze geven hem minder dan een jaar. De enige manier om de ziekte tegen te gaan, is een behandeling met cortisone – een veelbelovend middel dat zich nog in een testfase bevindt. Na zijn miraculeuze herstel raakt de onderwijzer echter verslingerd aan de pillen.
Jean-Luc Godard noemende noemde Bigger than life één van de tien beste Amerikaanse geluidsfilms aller tijden.
De hormonale supplementen hebben een significant effect op Avery’s gemoedstoestand. Zijn liefhebbende vrouw (uitstekend vertolkt door Barbara Rush) ziet lijdzaam toe hoe haar echtgenoot geïrriteerd raakt door de pietluttige problemen. Avery’s ergernis gaat echter dieper dan dat en wordt gevoed door zelfhaat en de afkeer voor zijn verstikkend burgerleventje – emoties die altijd al sluimerend aanwezig waren maar zich nu echt manifesteren. Hij valt ten prooi aan paranoia en grootheidswaanzin en ontpopt zich tot een neurotische tiran die een bedreiging voor zijn naasten wordt.
De film situeert zich voor het grootste gedeelte in de (gesloten) huiselijke kring van het middenklasse gezin. Nicholas Ray maakt schitterend gebruik van de architectuur van zijn locatie en zijn cameraman Joe MacDonald schildert het interieur in intense kleuren en sinistere schaduwen waardoor de macht van de getormenteerde patriarch stilaan angstaanjagende allures krijgt.
De thema’s die Nicholas Ray in They live by night en Bigger than life aansnijdt – van verschoppelingen die niet kunnen ontsnappen uit hun turbulente milieu tot kwetsbare zielen die willen ontsnappen uit een gezapig omgeving – vinden ook vandaag nog hun weerklank. Dit is precies wat deze uiteenlopende films zo geschikt maakt als eerste of hernieuwde kennismaking met het werk van de regisseur.
They live by night wordt vertoond op 24/8 in De Cinema, Bigger than life is te zien op 27/8. Meer info op de site van Cinea.
Genoten van dit artikel? Neem een jaarabonnement op Humbug en ontvang elk kwartaal een oogstrelend magazine in je bus. Zo maak je meteen ook onafhankelijke filmjournalistiek mogelijk.