Maria Speth trok voor Herr Bachmann und seine Klasse naar Stadtallendorf. In dit zonderlinge fabrieksstadje bracht de Duitse cineaste zes maanden door met de klas van Dieter Bachmann, het type leerkracht dat iedereen minstens één keer zou moeten tegenkomen. Maar verwacht geen typische schoolfilm.
‘Een grappig idee.’ Toen Maria Speth in 2017 naar de Duitse industriestad Stadtallendorf trok om er een half jaar van het schoolleven van de leerlingen uit het zesde leerjaar vast te leggen – vlak voordat meester Bachmann op pensioen zou gaan – was dat de verbaasde reactie van de prille tieners op Speths ambitieuze documentaireproject. ‘Aanvankelijk begrepen ze niet wat er zo interessant was aan kijken naar hoe zij school liepen,’ vertelt de filmmaakster over haar Zilveren Beer-winnaar. ‘Maar toen ze merkten dat we hen serieus namen, respecteerden en ze ons konden vertrouwen, viel alles in de plooi.’
'Herr Bachmann und seine Klasse is veel meer dan een schoolfilm,’ wil Speth meteen benadrukken. ‘Het gaat vooral over mensen en hoe zij met elkaar omgaan.’ De pedagogische waarden die Herr Bachmann in zijn klas aanleert en hanteert – zoals empathie, wederzijds respect, democratisch handelen en het klaslokaal als een experimenteerruimte en safe space – zijn namelijk brede maatschappelijke waarden. Dat maakt de film nog interessanter en relevanter. De klas is er een mini-maatschappij, géén leereiland.
Duits buitenbeentje
Daarnaast gaat Speths documentaire ook over Stadtallendorf. De ontmoeting met dit buitenbeentje in de Duitse geschiedenis liet een blijvende indruk op de cineaste na. ‘De industrieterreinen naast de oude boerendorpen, de Turks aandoende winkelstraten, de geur van hazelnoot en metaal die in de lucht hangt, de bomen die op de daken groeien van fabrieken uit de nazi-tijd.’ Het was even zoeken voordat de Speth wist hoe ze deze facinerende stad zou belichten. ‘Dieter Bachmann wees me als eerste op deze bijzondere plek,’ herinnert ze zich. ‘We zijn al jaren bevriend en hij vertelde me over die bijzondere stad en haar rol in de Duitse geschiedenis.’
‘Het fascineerde me dat er op het Duitse platteland een fenomeen als Stadtallendorf te vinden is, iets wat je normaal enkel in steden vindt.’
Wat er zo bijzonder aan is? Stadtallendorf ligt centraal in Landkreis Marburg-Biedenkopf en was ooit een klein boerendorp tot het door de nazi’s werd uitgekozen om er hun wapenfabrieken te bouwen. ‘Ze zetten er vele kampen op en sleepten er uiteindelijk zo’n 17.000 mensen naartoe om er gedwongen te werken.’ Na de Tweede Wereldoorlog werden de industriële voorzieningen niet vernietigd. ‘Integendeel, er kwam industrie bij en zo kwamen de gastarbeiders. Vandaag heeft 70% van de inwoners een migratie-achtergrond.’
Stadtallendorf is hierdoor een echt buitenbeentje. ‘Het fascineerde me dat er pal in het midden van Duitsland op het platteland een fenomeen als Stadtallendorf te vinden is, iets wat je normaal enkel in steden vindt. Daarover wou ik een film maken. De enige vraag was dan hoe ik het verleden en het heden erin kon samenbrengen. De school bood zich dan aan als de geschikte setting.’
De klas als microkosmos
‘Ik dacht echter nooit dat ik een schoolfilm ging maken,’ bekent Speth. Wie Bachmann aan het werk ziet begrijpt meteen waarom ze haar lens zo welbewust op zijn klasgemeenschap richtte. ‘Het zit hem al in de manier waarop zijn klaslokaal ingericht is. Precies een woonkamer. Hij installeerde zijn lokaal in een sloophuis waardoor het dubbel zo groot is als reguliere lokalen om zo plaats te hebben voor zijn grote tafel, de ligbanken die daar gemaakt worden en zijn muziekinstrumenten. Bachmann opent ruimtes naast de schoolse plekken om zijn klas ook het niet-schoolse aan te bieden zodat men zich als leerling ook als mens aangesproken voelt.’
Dieter Bachmann is zo’n leerkracht die, volgens Speth, ‘veel kan bereiken door leerlingen een goed en vertrouwd gevoel te geven.’ Hij gelooft in de sociale kracht van het klasgemeenschap en draagt die, in samenwerking met zijn leerlingen, dan ook ten volle uit. Hij is een frisse wind die het stereotiep omver blaast van de leerkracht als saaie, autoritaire figuur die opgesloten zit in een ivoren toren.
‘Bachmann opent ruimtes naast de schoolse plekken om zijn klas ook het niet-schoolse aan te bieden.’
Elke goede leerkracht weet dat one should practice what you preach (of teach) en dat is net Bachmanns sterkte, benadrukt Speth: ‘Hij is zichzelf op school en dat maakt hem zo uniek als leerkracht: hij toont zich als mens in zijn totaliteit aan zijn klas om zo als voorbeeld te gelden.’ Leerlingen aanspreken als mens kan enkel als je hen erkent als meer dan kennisvaten: ‘Hij maakt ruimte voor hun noden en zorgen waardoor er een erg familiaire sfeer ontstaat.’
Het is die vertrouwdheid die Bachmann en zijn klas toelaat om met de borst vooruit zowel de goede als de kwade dagen te trotseren, want die zijn er natuurlijk ook. ‘Er heerst een echte gesprekscultuur in zijn klas waarin iedereen een mening mag hebben en waardoor er gediscussieerd mag worden. De nadruk ligt op het stimuleren van de kinderen om na te denken, een mening te hebben en dat men niet oordeelt, maar actief deelneemt aan het gesprek. Het zijn eenvoudige zaken, maar ze zijn erg belangrijk en doeltreffend.’
Meer kennis dan theorie
In een samenleving die theoretische kennis op school belangrijker inschat dan ambacht, kunst, mensenkennis en emotionele intelligentie probeert Bachmann die enge visie van onderuit te ontkrachten. Zijn lesaanbod bevat daarom naast theorie ook activiteiten die deel uitmaken van zijn dagdagelijkse leven zoals steenkappen, verhalen vertellen en muziek. Met positieve resultaten als gevolg, toont Speth. ‘Bachmann biedt alle kinderen de kans om ergens in uit te blinken wat erg belangrijk is voor hun zelfbeeld. Zo was er een leerling, Hassan, voor wie Duits moeilijk liep, maar die zich wel perfect kon uitdrukken met drummen. Alle vormen van kennis gaan hand in hand en doen geen afbreuk aan elkaar.’
De diversiteit in Bachmanns pedagogische visie en klas wilde Speth dan ook tonen in haar portret: ‘Elke leerling moest zijn plaats krijgen – los van het feit of hij nu eerder stil of luid is, zich liever aan de zijlijn begeeft of graag het middelpunt van de aandacht is.’ Dat de film 3,5 uur duurt is dan een logisch, maar ook gedurfd gevolg opdat ‘de essentie, zoals de multithematische aanpak van deze film, niet verloren zou gaan’. Het is net daardoor dat de duur nooit doorweegt op de toeschouwers, van wie Speth hoopt dat ze ‘energetisch meemaken wat de crew tijdens het draaien ervoer’.
Gedeelde verantwoordelijkheden
Doorheen de jaren heeft het leerkrachtenambt aanzienlijk moeten inboeten in sociale status. Hoewel Speth geen vrouw is van expliciete politieke boodschappen, lijkt ze ervan uit te gaan dat de beste kritiek hierop het integer belichamen is van het betere alternatief: ‘De rol van leerkrachten en de verantwoordelijkheden die zij dragen zijn immens,’ benadrukt Speth. ‘Zij werken samen met een groep jonge mensen die allemaal gezien en gehoord willen worden. Het is zo één van de meest waanzinnige uitdagingen.’
Die verantwoordelijkheid woog ook door tijdens de productie. ‘Voor mij is het belangrijk dat de kinderen recht worden aangedaan en dat ik de ruimte kreeg voor hun verhaallijnen zodat iedereen na afloop weet wie onder andere Hassan, Ferhan, Rabia, Tim zijn.’ Op de vraag wat Speth zelf meeneemt uit de lessen van Bachmann, moet ze dan ook geen twee keer over nadenken: ‘De kinderen, de helden en sterren van de film, die uit de arbeidersklasse en gedeeltelijk precaire omstandigheden komen. Hun warmte, openheid en onstuimig karakter trof me. Er kwam geen zelfenscenering voor.’
In een ambtsgebied dat verwrongen zit tussen de verouderde pedagogische constellaties enerzijds, en de nieuwe beleidsplannen die het bedrijfsdenken vaak opdringen anderzijds, kan je alleen maar hopen op leerkrachten die dezelfde dissidente moed tonen als Bachmann. ‘Maar iedereen kan dat,’ stelt Speth gerust, ‘en niet enkel op school. Het gaat erom hoe je met elkaar wil omgaan en empathie centraal te zetten. Het kost je niets, het is louter een vraag waarvoor je de tijd moeten nemen om je die te stellen.’
'Herr Bachmann und seine Klasse' is vanaf 19 januari te zien in o.a. ZED Hasselt en Leuven, Lumière Brugge, Antwerpen en Mechelen, Sphinx in Gent, Palace in Brussel, BUDA in Kortrijk (vanaf 23/2) en Studio Filmtheaters in Geel (13/2).
Je kan de film ook online via Picl.be bekijken.
Genoten van dit artikel? Neem een jaarabonnement op Humbug en ontvang elk kwartaal een oogstrelend magazine in je bus. Zo maak je meteen ook onafhankelijke filmjournalistiek mogelijk.