Met Joyland stelt Saim Sadiq de verstikkende gendernormen aan de kaak die Pakistan overheersen. Hij wijst zijn geboorteland niet met de vinger, maar toont respectvol hoe het anders kan.
Als eerste Pakistaanse film ooit ging Joyland afgelopen zomer in première op het Filmfestival van Cannes. Regisseur-antropoloog Saim Sadiq licht de gendergrenzen uit binnen het behoudsgezinde Pakistan. Hij is geen groentje binnen de queer-thematiek: in 2014 maakte hij de documentaire Stepmotherland over de blasfemiewetten in Pakistan, en Joyland werd geboren als adaptatie van een eerdere kortfilm, Darling (2019). Tegen de schenen schoppen van de geijkte orde loopt als een rode draad door zijn oeuvre.
In Joyland verkent hij de binnenstad van het kosmopoliete Lahore, Pakistan, waar de familie Rana een eenvoudig en doorsnee bestaan leeft. Ultrakritische patriarch Abba regeert met ijzeren hand over zijn gezin dat bestaat uit zonen Saleem en Haider, hun respectievelijke vrouwen en Saleems dochtertjes. Met uitzondering van Abba’s verlangen naar een eerste kleinzoon, is er geen vuiltje aan de lucht in hun familiale kosmos. Maar dat frêle evenwicht wordt verstoord wanneer Haider op stuntelige wijze een baan bemachtigt bij een erotisch theater, als achtergronddanser voor de buikdansende transgenderdiva Madame Biba.
Over gendergrenzen heen
‘Wallah, je danst echt verschrikkelijk’, zegt een bolle theaterdirecteur wanneer Haider auditie doet om zich bij het theatergezelschap te voegen. Acteur Ali Junejo schaamt zich en je gelooft hem. Wanneer Biba haar blik over hem laat glijden lijkt zijn huid te klein om nog te bewegen. De aantrekkingskracht tussen Haider en Biba is onmiskenbaar en wederzijds, maar binnen Haiders conservatieve leefwereld ongehoord.
Ondanks haar extravagante voorkomen doet Madame Biba dienst als meer dan alleen Haiders manic pixie dream girl. Haar leven als transvrouw strekt zich verder uit dan enkel Haiders persoonlijke ontwikkeling. Biba durft haar kwetsbaarheid te tonen en stelt zonder pardon grenzen op terwijl ze belichaamt wat het voor haar betekent vrouw te zijn: ‘being a girl is hard work, love’.
Stereotiepe, ronduit saaie verhalen als Joyland versperren de weg voor buitenlandse filmmakers die wél nieuwe verhalen tonen.
Visueel versterkt cinematograaf Joe Saade het kleurrijke karakter van Biba’s wereld. Hij kiest voor zachte aardekleuren, pastelgele sari’s en roodgroene lichten die gerangschikt worden binnen kader-in-kaderconstructies. De vensters en deuren van het huis van de familie Rana dienen als kijkgaten in het ingewikkelde web dat zich tussen de personages ontvouwt. Joyland is geen overgesatureerd neonfestijn en oogt niet als een bollywoodiaanse Hollywoodfilm, maar vertelt het verhaal van Haider en Biba subtiel en schuchter.
Paradox van representatie
Joylands nominatie voor de Oscar Beste Niet-Engelstalige Film kan gezien worden als baanbrekend, maar achter de wokeness van die nominatie schuilt een paradox. Moslima’s die heldhaftig ontsnappen aan een gedwongen huwelijk, jonge vrouwen die triomfantelijk de hijab van hun hoofd scheuren en in dezelfde beweging een shotglaasje achteruit gooien: het zijn beelden die onder het mom van inclusiviteit en representatie gretig opgesmikkeld worden door westerse filmgangers. De illusie dat deze Oscar-nominatie een breder referentiekader creëert en de acceptatie van andere culturen faciliteert, zalft slechts het schuldgevoel over een groter, structureel-racistisch probleem. In werkelijkheid zijn het juist deze stereotiepe en ronduit saaie narratieven die de weg versperren voor buitenlandse filmmakers die wél nieuwe verhalen tonen.
Ondanks Joylands smoezelige plot, maakt de film duidelijk dat er mooie dingen mogelijk zijn wanneer filmmakers verhalen vertellen die ze door en door kennen. Sadiq verkent het Pakistaanse moslim-gezinsleven en de verstikkende gender- en gezinspatronen, waarvan hij en zijn cast stuk voor stuk producten zijn. Joyland is daardoor geen film waarbij je door de tranen heen het verhaal niet meer ziet. Sadiq wil je niet bij de hand nemen en uitleggen, maar wil simpelweg tonen. Hij wijst geen beschuldigende vinger naar de Pakistaanse samenleving maar knikt zachtjes, en dat zonder flauw te doen of terug te deinzen voor ongemakkelijke waarheden. De impact van Joyland zit niet in zijn tragiek of groot sociaal statement, maar in de les dat er soms vrijheid zit in schandalig zijn.
'Joyland' is sinds 28 december 2022 in de Belgische bioscoop te zien. In de Nederlandse zalen verschijnt Saim Sadiqs film op 30 maart 2023.
.